Trầm hương và người Chăm ở Việt Nam

Bảo, cộng sự kinh doanh của tôi, sống ở miền Trung Việt Nam, chia sẻ với tôi một số câu chuyện về Trầm hương.

Hành trình khám phá Trầm hương, Người Chăm và vùng đất thiêng liêng của họ

Bảo sinh năm 1975 tại Đà Nẵng, và anh chưa bao giờ thực sự hiểu được linh hồn của vùng đất này cho đến khi anh bắt đầu theo làn khói - mùi hương trầm hương - vào những ngôi đền, khu rừng và những câu chuyện được những người già nhất nơi đây kể lại.

Lớn lên và di chuyển khắp Khánh Hòa, Ninh Thuận và Bình Thuận, ông học hỏi từ người Chăm, từ những cánh rừng thiêng, và từ một loại gỗ lõi có nhựa gọi là Trầm Hương. Khởi đầu là một cuộc tìm kiếm tri thức văn hóa, ông đã trở thành một sự khai sáng tâm linh vào một điều gì đó lâu đời hơn chính ông rất nhiều.

Một trong những nguồn giới thiệu sớm nhất của ông đến từ các tác phẩm của Cristoforo Borri, một nhà truyền giáo Dòng Tên sống ở Đàng Trong vào năm 1621. Trong những quan sát của mình, ông đã mô tả một sản phẩm rừng mạnh mẽ đến mức ngay cả khi chôn sâu dưới đất, mùi hương của nó vẫn bốc lên trên bề mặt. Borri viết rằng đó chính là Kỳ Nam - một dạng trầm hương hiếm và mạnh hơn (bạn có thể tìm hiểu thêm tại đây ).

Thời Nguyễn, trầm hương do nhà nước quản lý:

• Chỉ những người hái lượm được cấp phép mới có thể thu hoạch nó

• Nó được thu thập từ tháng 2 đến tháng 6 hàng năm

• Những người không cung cấp thuốc trừ sâu cho các quan chức sẽ phải đối mặt với án tù

Dưới thời Pháp thuộc, việc quản lý trầm hương được chuyển giao cho các sở lâm nghiệp. Ngay cả khi đó, việc khai thác vẫn cần có giấy phép. Buôn lậu và buôn bán bí mật diễn ra phổ biến, đặc biệt là với các thương gia Trung Quốc.

Borri cũng viết về việc những con tàu từ phương Tây trở về nhà với đầy trầm hương, giúp chủ nhân của chúng trở nên giàu có. Nhưng ông cũng lưu ý rằng những mẫu vật đẹp nhất được các vị vua địa phương bảo vệ chặt chẽ, họ coi loại gỗ này không chỉ là hàng hóa thông thường, mà là báu vật của thần linh.

Tuy nhiên, những bài viết của Borri chỉ mới chạm đến bề nổi. Khu rừng ẩn chứa những bí mật sâu xa hơn—những bí mật mà chỉ người dân địa phương mới dám nói đến.

Những Người Đi Bộ Cùng Rừng

Người Chăm nổi tiếng với kiến trúc tháp, đặc biệt là tháp Po Nagar ở Nha Trang thờ Thiên Y Thánh Mẫu. Ở Tháp Bà Thiên YA Na , học giả Ngô Văn Doanh trích một tấm bia cổ Chăm có nội dung:

“Nữ thần Po Inu Nagar đã tạo ra đất đai, con người, trầm hương, lúa gạo… mọi thứ trên Trái đất.”

Mối liên hệ thiêng liêng giữa trầm hương và thần linh này đã ăn sâu vào lịch sử Khánh Hòa. Nhưng thiên nhiên cũng đóng một vai trò quan trọng. Về mặt địa chất, Khánh Hòa nằm ở trung tâm vòng cung ven biển Việt Nam, được hình thành bởi hoạt động núi lửa cổ xưa. Đất đai của vùng này rất màu mỡ và đa dạng - gồm đá granit và đá bazan - rất lý tưởng để nuôi dưỡng cây dó bầu.

Biển nơi đây là nơi giao thoa của các dòng hải lưu nóng và lạnh, tạo nên khí hậu ôn hòa, nắng mưa dồi dào. Những điều kiện lý tưởng này biến Khánh Hòa thành khu bảo tồn thiên nhiên hoàn hảo cho cây trầm hương, và là trung tâm văn hóa của di sản trầm hương Việt Nam.

Tại Ninh Phước, những ngày trước lễ hội Katê, ông gặp một bà lão Chăm. Bà bảo ông rằng không tìm thấy trầm hương, mà nó đã tự tìm đến đúng người.

Thật kỳ lạ!

Bà giải thích nghi lễ " túi ngấmi" (ngậm thảo dược trong miệng) — một tập tục cổ xưa, trong đó một người được chọn sẽ nhai một loại rễ cây thiêng trước khi vào rừng tìm trầm. Họ không phải là những người hái lượm thông thường. Họ là những người đã được khai tâm, thường liều mạng vì một mùi hương chỉ được hình thành bởi thời gian, thương tích và tinh thần.

“Một số người không bao giờ quay trở lại”, bà nói.
“Một số đi quá xa. Một số trở thành một phần của khu rừng. Có những con hổ từng là người.”

Nó lặp lại những gì Quách Tấn ghi trong Xứ Trầm Hương:

“Trầm không bán bằng bạc vàng mà bằng tuổi thọ.”
“Gỗ trầm hương không được bán để lấy bạc hay vàng, mà để đổi lấy nhiều năm của cuộc đời một người.”

Trên vùng cao nguyên, Bảo được chỉ cho xem những ngôi đền trong rừng rậm - những tảng đá đơn sơ hoặc những gốc cây cháy - dành riêng cho Thiên Y A Na, Mẫu Thần của đất đai. Lễ vật được dâng lên không chỉ để cầu may mà còn để cầu xin sự cho phép. Người ta không thể chỉ lấy trầm hương. Rừng phải đồng ý.

Lễ hội Kate – Nơi khói gặp linh hồn

Bảo trở về Ninh Thuận đúng dịp lễ Katê, lễ hội thiêng liêng nhất của người Chăm. Những ngọn tháp Po Klong Garai rực rỡ dưới ánh mặt trời, những viên gạch cổ kính như được thắp sáng từ bên trong. Người Chăm tụ tập trong những bộ trang phục rực rỡ sắc màu. Tiếng trống vang vọng khắp sườn đồi. Rồi im lặng bao trùm.

Một người phụ nữ tên Bajau bước lên. Bà đặt một miếng trầm hương lên than. Làn khói cuộn lên, chậm rãi và thong thả, như thể nó biết mình sẽ đi về đâu. Đám đông dõi theo với vẻ tôn kính—không phải tôn thờ làn khói, mà là tôn thờ điều nó đại diện: chiếc cầu nối vô hình giữa thế giới này và thần thánh.

Không cần lời nào cả. Trầm hương là tiếng nói của ký ức, của lễ vật, của sự tiếp nối.

Câu chuyện cuối cùng tôi được kể

Trước khi Bảo rời đi, một người đàn ông Raglai ở vùng đồi núi phía Tây kể với tôi rằng gia đình ông từng giữ những bộ y phục thiêng liêng của các vị thần. Trong lễ hội Kate, họ sẽ xuống núi để mang y phục nghi lễ của Po Rome và Po Ina Nagar đến các tháp Chăm.

Ông mang theo một miếng trầm hương buộc bằng sợi dây và cất trong một cái túi.

“Đây,” ông nói, “là đường dẫn đến linh hồn. Phòng khi tôi quên đường.”

Ý ông muốn nói đến con đường giữa sự sống và cái chết.

Mùi hương còn sót lại

Ngày nay, khi thắp một nén trầm hương ở nhà, tôi không còn thấy nó chỉ là hương trầm. Tôi thấy rừng, thấy những tòa tháp đỏ. Tôi nghe tiếng trống và nhớ lại những câu chuyện về những người đàn ông hóa hổ, về những vị vua đốt trầm hương để cầu thần, về những người phụ nữ Chăm thì thầm cầu nguyện qua làn khói.

Trầm hương không phải là một sản phẩm. Nó là một vết thương đã trở thành một phước lành.
Đó là hơi thở từ khu rừng, đang chờ được lắng nghe.

Và nếu bạn có dịp đến miền Trung Việt Nam, hãy bước thật nhẹ nhàng.
Hít thở sâu.
Và hãy lắng nghe. Khu rừng vẫn còn nhớ.

Trầm hương được trồng bền vững

Với lòng tôn trọng sâu sắc đối với thiên nhiên, chúng tôi hiện đang trồng Trầm Hương. Không cần phải mạo hiểm mạng sống con người và làm phật lòng Mẹ Thiên Nhiên. Bằng cách này, chúng tôi có thể gìn giữ cả văn hóa lẫn môi trường.